Biënnale van Istanbul, september 2013. Kunstenaar Guillaume Bijl toont er ‘SUSPECT’, een herwerking van een installatie uit 1980. We zien een kunstenaarsatelier – het zijne om precies te zijn – dat volledig binnenstebuiten gekeerd werd door de recherche: ladekasten opengetrokken, meubels omvergeduwd, de vloer bezaaid met documenten, u kent het wel. In een ander deel van de installatie worden de ‘verdachte’ objecten uitgestald in vitrines en krijgen we het motief van de huiszoeking te lezen. De buren zouden de kunstenaar hebben beticht van ‘ongewoon’ gedrag. Hij komt meestal pas laat thuis (vermoedelijk dronken), verkeert vaak in eigenaardig gezelschap, vertoont zich op linkse manifestaties of zet de vuilnis weleens op verkeerde dagen buiten. De kunstenaar wordt afgeschilderd als een outsider, een anarchist, een weirdo. Een verdacht figuur, die door zijn vreemd gedrag ongetwijfeld iets te verbergen moet hebben. De biënnale droeg de toepasselijke titel ‘Mom, am I barbarian?’. ‘Barbaren’ zijn van oudsher immers een soort onbeschaafd volkje dat de ‘eigen’ taal niet machtig is, de ‘eigen’ waarden en normen niet respecteert en zo ook geen burgerrechten verdient. Geen vreemde vergelijking in een land als Turkije, waar kunstenaars en schrijvers achter de tralies zitten zonder enige rechtspraak in het verschiet.

Een dergelijke vaart zal het hier wel niet gaan lopen, hoor ik u denken. Maar laten we ten minste waakzaam blijven voor bepaalde tendenzen. ‘Art at its most significant’, zoals McLuhan zo fijntjes opmerkte in de jaren 60, ‘is a Distant Early Warning System that can always be relied on to tell the old culture what is beginning to happen to it’. Schijnbaar historische toevalligheden kunnen al snel omslaan in precedenten. We noemen er u enkele zeer recente.

Ludo Mich, notoir fluxus-performer uit de Antwerpse underground, werd uitgenodigd binnen het prestigeproject rond 350 jaar Academie. Er kwam nogal wat pigmentpoeder te pas aan zijn performance, dat nadien middels de schoenen van achteloze bezoekers verspreid werd over het hele gebouw. Nadien smeerde de directie Mich een proces aan zijn been wegens beschadiging van het gebouw en schakelde het een gespecialiseerde firma in voor het verwijderen van de ‘toxische stoffen’ die de kunstenaar verspreid had. Rekent u maar.

Dennis Tyfus, die al jaren werkt onder zijn eigen label Ültra Eczema, bracht begin dit jaar een muziekcassette uit met bijdragen van verschillende Antwerpse muzikanten en kunstenaars. Het kreeg de veelzeggende naam ‘Cassette van Antwerpen’ mee, en een voorstelling in Les Ateliers Claus te Brussel. Ter promotie publiceerde hij ook een krantje onder dezelfde titel, waarvan de kop luidt: ‘Sinjoren wijken massaal uit naar hoofdstad’. Een kleine volksverhuizing, zeg maar. Ook Dennis Tyfus kon rekenen op juridische aantijgingen vanwege de ‘echte’ Gazet, wegens onrechtmatig gebruik van hun geregistreerde merknaam. Q.E.D., maar wie houdt zich hier in godsnaam mee bezig?
Neen, het is allang niet plezant meer, zoals Joost Vandecasteele onlangs in de krant opmerkte. In het huidige politiek klimaat wordt artistieke vrijheid steeds meer als ‘verdacht’ gezien. Herinner u het vurige opiniestuk van BDW, waarin hij in één adem de autonomie van de kunst en de kunstenaar (twee verschillende begrippen!) als ‘vrijblijvend’ bestempelt. Vrijblijvend, als in: geen rekenschap afleggend, onverantwoord, asociaal. De kunstenaar laat zich blijkbaar moeilijk wringen in zijn voor-wat-hoort-wat-ideologie. En dus wordt de schuldvraag omgekeerd: de kunstenaar is verdacht tot het bewijs van het tegendeel. Die verdachtmaking is niet zomaar uit de lucht gegrepen of zelfs beperkt tot de beeldende kunst. BDW forceerde eerder al een correlatie tussen hip-hop en criminaliteit, en in zijn rangen klonk het (weliswaar snel onder de mat gekeerde) voorstel tot afschaffing van het stadsdichterschap wegens ‘nutteloos’ en ‘overbodig’. Artistieke vrijheid en autonomie blijken vandaag weerom geen simpele verworvenheid, maar iets dat we zullen moeten blijven claimen en verdedigen.

Pieter VERMEULEN